Hoe help je duizenden vleermuizen met verhuizen?

Verslag van de KAN-excursie naar De Slotvrouwe in Heemskerk op 23 juni, door Anton Coops

In het bezoekerscentrum van Kasteel Assumburg verzamelt zich een gemêleerd gezelschap: ecologen, natuurbeschermers, projectontwikkelaars en vertegenwoordigers van woningcorporaties. Ze willen allemaal weten hoe Peter van Raamsdonk (projectleider Woonopmaat), ecoloog Richard Witte (Bureau Endemica) en ontwikkelaar/aannemer Roland Guikema (ERA Contour) erin zijn geslaagd om in relatief korte tijd drie prachtige, vleermuisvriendelijke woontorens te realiseren aan de rand van Heemskerk.

Tijdbesparende tips van Richard Witte

• Vertraging voorkomen is vooral een kwestie van goed plannen;
• Doe altijd minstens 1,5 jaar voor de geplande start een quickscan flora en fauna;
• Houd rekening met de factor ‘gewenningstijd’ bij nieuwe voorzieningen voor vleermuizen;
• Tref waar mogelijk pro-actief maatregelen, zelfs voordat de ontheffing wordt aangevraagd.

Claudia Bouwens (Programmaleider KAN) heet de deelnemers aan de KAN-excursie van harte welkom, en na een kort voorstelrondje geeft Peter van Raamsdonk namens de wooncorporatie een algemene inleiding. “Wat te vertellen over zo’n project”, verzucht hij met zichtbare trots. “Ik kan er inmiddels een boek over schrijven.” Zijn verhaal begint in 2015. Wooncorporatie Woonopmaat en de gemeente gaan samen aan de slag met de herstructurering van een 15-tal locaties in Heemskerk, waaronder de galerijflats uit de jaren ‘60 aan de Debora Bakelaan.

Peter van Raamsdonk: “Deze flats hadden een enorm imagoprobleem. Ze werden gezien als een onwenselijke barrière tussen het dorp en Kasteel Assumburg, en als het volkshuisvestelijke ‘afvoerputje’ van Heemskerk. Uiteindelijk bleek dat renovatie geen optie was. In nauwe samenwerking met de gemeente hebben we toen de contouren geschetst voor een sloop/nieuwbouw aanpak. Tegelijkertijd vonden er sloop/nieuwbouw werkzaamheden plaats in de buurt die direct aan de flats grenst. Daar liepen we tegen een keiharde bouwstop aan, omdat we geen idee hadden hoe we om moesten gaan met de paar- en winterverblijven van de vleermuizen die daar werden aangetroffen. Dat was het moment dat Richard Witte van Bureau Endemica ten tonele kwam. Hij heeft ons eerst uit de brand geholpen, en vervolgens hebben we samen naar de nieuwbouwplannen voor De Slotvrouwe gekeken. Woonopmaat is inmiddels door schade en schande wijs geworden, en bij alles wat we nu doen beginnen we steeds met het werk van een ecoloog.”

“Tegelijkertijd met de sloop/nieuwbouw hebben we de drukke Tolweg verlegd. Het is nu een veel veiligere parklaan geworden, met een brede groene middenberm en klimaatadaptieve voorzieningen, helemaal geëngineerd en uitgevoerd door de gemeente Heemskerk. Er zijn inmiddels drie woontorens gerealiseerd. De sloopwerkzaamheden voor de vierde flat beginnen volgend jaar.” Dan sluit Peter af met zijn take-home message: “Als ik één ding heb geleerd, dan is het wel het belang van samenwerking. Met name de nauwe samenwerking tussen de gemeente en Woonopmaat. We zaten iedere week met elkaar om tafel, dat was cruciaal.”

Richard laat een donkere video zien van nachtelijke vliegbewegingen. “In augustus zie je dat vleermuizen ’s nachts rond bepaalde gebouwen zwermen, op zoek naar een goede plek om te overwinteren. De Debora Bakelaan ligt aan een groene corridor, en daarom is het logisch dat juist op deze plek veel vleermuizen op zoek gaan naar woonruimte. Er zijn twee soorten verblijven die extra beschermd worden: de kraamplaatsen en de massa-winterverblijven. In Heemskerk hebben we te maken met massa-winterverblijven, die zo groot zijn dat ze een regionale functie vervullen. Dan heb je het over duizenden vleermuizen. Toen we dit wisten zijn we meteen begonnen met een planning, die er in essentie op neerkomt dat je eerst tijdelijk voor geschikte vervangende woonruimte zorgt, daarna de bestaande verblijfplekken weghaalt en vervolgens ervoor zorgt dat de nieuwbouw weer vleermuisvriendelijk wordt.”

Planning van ecologisch onderzoek
Richard Witte vindt dat het werk van een ecoloog in de gebouwde omgeving paradoxale trekken heeft: enerzijds wil je de woningbouw verduurzamen om klimaatverandering af te remmen en biodiversiteit te bevorderen, en anderzijds worden de bouwwerkzaamheden ook weer afgeremd door de wet- en regelgeving op het gebied van natuurbescherming. Daarom maakt Richard een rondje langs de procedures die doorlopen moeten worden bij een sloop/nieuwbouwproject, waarbij hij focust op de vraag hoe je als ontwikkelaar kostbare tijd kunt winnen. “Een omgevingsscan Flora en Fauna, ook bekend als de quickscan, kun je binnen een paar weken afronden, maar als daaruit blijkt dat er aanvullend onderzoek nodig is, kan dit alleen plaatsvinden tussen de maanden maart en september. Vertraging voorkomen is vooral een kwestie van goed plannen. Bij De Slotvrouwe hebben we hier in alle fasen rekening mee gehouden en daardoor kon dit project zonder vertraging gerealiseerd worden. In 2015 is er al een quickscan gedaan. Deze is drie jaar geldig, en omdat het vrij snel duidelijk was dat er maatregelen getroffen moesten worden voor de vleermuizen, zijn we daar in 2018 al mee begonnen.”

Vertraging voorkomen is vooral een kwestie van goed plannen. Bij De Slotvrouwe hebben we hier in alle fasen rekening mee gehouden en daardoor kon dit project zonder vertraging gerealiseerd worden.

Pro-actief maatregelen nemen
Waar mogelijk adviseert Richard Witte om ook pro-actief maatregelen te treffen. De overheid denkt namelijk niet alleen in termen van voorzieningen, maar kijkt ook naar de factor gewenningstijd. “Het is prima dat je een alternatief aanbiedt, krijg je dan te horen, maar wacht nog maar een jaartje, zodat de vleermuizen eraan kunnen wennen. Om zo’n situatie te voorkomen hebben we in overleg met Woonopmaat de voorzieningen al gerealiseerd voordat de ontheffing werd aangevraagd. We hadden namelijk de mazzel dat één van de vier flats, lokaal bekend als de ‘gele flat’, in eerste instantie ontoegankelijk was voor vleermuizen, maar verder qua constructie identiek. Daar konden we dus relatief eenvoudig de vleermuizen tijdelijk opvangen door de spouw van deze flat open te maken. We hadden veel vertrouwen in deze oplossing. In de periode augustus-september 2018 hebben we de gele flat onder de aandacht gebracht bij de gevleugelde woningzoekenden, met behulp van ultrasone ‘zwermgeluiden’ die worden geproduceerd door zogenaamde batlures. Luidsprekers voor vleermuizen zeg maar. Daarnaast hebben we ook extra bomen geplant om een duidelijke en veilige vliegroute te creëren. Vervolgens werden de andere flats ontoegankelijk gemaakt voor de vleermuizen en konden ze worden gesloopt nadat de ontheffing Wet natuurbescherming was verkregen.”

De uitvoering door ERA Contour
De laatste presentatie wordt gegeven door Roland Guikema (projectontwikkelaar ERA Contour) en zijn collega Soufiane Moujtahid (uitvoerder ERA Contour). Voorafgaand aan de bijeenkomst heeft Soufiane met een drone nog even wat fraaie filmopnamen gemaakt die goed laten zien welke voorzieningen er zijn getroffen op de daken van de nieuwe woontorens, en wat de vliegroutes zijn van de vleermuizen.

Roland Guikema: “Voor deze presentatie ben ik even in de archieven gedoken, en dan kom je interessante dingen tegen. In de uitvraag van Woonopmaat [zie presentatie p. 44, red.] was al heel helder gespecificeerd welke voorzieningen we moesten aanbrengen: zomer- en winterverblijven voor vleermuizen. Vanaf dag één wisten we dus wat er moest gebeuren. Het winterverblijf voor de vleermuizen dat we hebben ontworpen in samenwerking met Bureau Endemica en de Zoogdiervereniging vind ik best spectaculair.”

“Op het dak staat een ‘toeter’ die ruim 3 meter hoog is. Dit is de entree naar het verblijf: de spouw rond het trappenhuis, in de kern van het gebouw. Er is hier geen verwarming maar wel een vrij stabiele temperatuur en dat is precies wat de vleermuizen willen. De zomerverblijven zijn meerlaagse vleermuiskasten, ontworpen door Koninklijke Tichelaar in samenwerking met de Zoogdiervereniging. Deze zijn toegankelijk via ‘brievenbussen’ in de gevels. De vleermuiskasten en de gierzwaluwkasten zijn vrij dun, en dus makkelijk toe te passen.”

Roland Guikema memoreert nog even dat er in 2020 extra aandacht kwam voor de overdracht van virussen door vleermuizen, maar dat er geen extra risico’s zijn, omdat mens en dier volledig van elkaar gescheiden in hetzelfde gebouw leven. “Wat wél belangrijk is, is de extra aandacht voor de verlichting van de bouwplaats én van de gebouwen. We hebben gewerkt met UV-vrij amberkleurig licht dat afgeschermd naar beneden schijnt. Ook dit punt was voor ons vanaf dag één bekend, dus het was geen enkel probleem om de juiste armaturen te gebruiken.”

Klimaatadaptatie
Dan is het tijd om de drie woontorens, de Heerlijkheid, de Gerechtigheid en de Zaligheid te gaan bekijken. Naast de Heerlijkheid bevindt zich een watergang. Peter van Raamsdonk licht toe: “In het nieuwe plan waren we in de gelegenheid om open water te maken. Dat is een kans die je altijd moet pakken. De slotgracht rondom het kasteel staat op polderpeil, en is verbonden met het slotensysteem in de regio. Met de reconstructie van de Tolweg hadden we de mogelijkheid om hierop aan te sluiten. Dat heeft als voordeel dat je extra waterberging hebt voor alle wateroverlast uit de naastliggende buurt. En omdat we hier op een lokale kleiplaat zitten die de waterberging bemoeilijkt, is dat een groot voordeel.”

Officieel vleermuisvriendelijk!
De excursie wordt afgesloten met een feestelijk moment voor Peter van Raamsdonk. De Noordhollandse Zoogdier Studiegroep (NOZOS) heeft drie schildjes laten bezorgen met de tekst ‘Vleermuisvriendelijk Object’, die voortaan op de woontorens mogen prijken. Het bijbehorende certificaat wordt door Claudia Bouwens uitgereikt aan Peter – en daarmee aan Woonopmaat – wegens inzet voor behoud van biodiversiteit in stedelijk gebied. Een terechte onderscheiding!

Download de presentaties