Uniek bovengronds regenwatersysteem verbindt drie Eindhovense projecten

Half september organiseerde het KAN Platform een excursie in Eindhoven, met als beginpunt het schitterend gelegen GGzE De Grote Beek. Het was heerlijk fietsweer, wat goed uitkwam. Na een inleiding bij de GGzE maakten de dertig deelnemers een tochtje naar de nabijgelegen woonwijken Celsius en Vredeoord. Deze twee sloop-nieuwbouw ontwikkelingen zijn verbonden met landgoed De Grote Beek via een geïntegreerd bovengronds regenwatersysteem.   

De samenstelling van de deelnemersgroep was a-typisch voor een KAN-bijeenkomst. Projectontwikkelaars en bouwers waren in de minderheid, er was deze keer meer interesse vanuit gemeenten. Om alle aspecten van het project goed te kunnen toelichten waren er betrokkenen aanwezig van Buro Lubbers, Tarra Architectuur en Stedenbouw, RA+ Ingenieurs, woningcorporatie Trudo, Waterschap De Dommel en de gemeente Eindhoven. Tijdens de fietstocht was er voor de deelnemers veel gelegenheid om vragen te stellen over alle aspecten van het project.  

Claudia Bouwens (programmaleider KAN) opende de middag, waarna architect Alwin de Lang en  stedenbouwkundig ontwerper Joeri Sowka van Buro Lubbers vertelden over de woonwijken Celsius en Vredeoord.

De lessen van Buro Lubbers: wat maakte dit watersysteem mogelijk?

• Samenwerking  tussen overheid, opdrachtgever, landschapsarchitect en architect;
• Hoge ambitie van de opdrachtgevers;
• Sturend beleid en visie van gemeente en waterschap;
• Subsidie door waterschap en vanuit Europa;
• Dezelfde partijen in verschillende projecten;
• Watersysteem vanaf het begin zien als onderdeel van een integraal ontwerp;
• Landschap en ondergrond zijn leidend.

Alwin de Lang: “Het unieke van dit regenwatersysteem is dat veel betrokken partijen een bijdrage hebben geleverd aan alle drie de projecten. Sowieso de gemeente en het waterschap, maar ook Buro Lubbers en RA+. Daarnaast was Tarra Architectuur betrokken bij twee van de drie projecten. Dat heeft uiteindelijk geleid tot één geïntegreerd watersysteem, waarbij het water steeds zichtbaar wordt gemaakt.”

“We zijn hier bij de GGzE op landgoed De Grote Beek, vernoemd naar een van de beekjes die naar de Dommel stromen. De stad Eindhoven heeft drie belangrijke groene wiggen en dit landgoed is een onderdeel van één van die wiggen. Als we naar de loop van het regenwatersysteem kijken begint de route van het water in het Zuiden: de regen die valt op de daken in de wijk Celsius stroomt naar de wadi’s, om daar te infiltreren. Bij piekbuien wordt het teveel aan water overgestort naar de wijk Vredeoord via een grote wadi die we ‘De Dreef’ noemen. Zo nodig wordt overtollig water van daaruit weer overgestort naar Landgoed De Grote Beek.”

“De beek zelf was door ingrepen uit het verleden verworden tot een greppeltje. Door het beekdal af te graven hebben we er weer een echte brede beek van gemaakt. Het principe van ‘het water weer zichtbaar maken’ hebben we ook toegepast in de architectuur in Celsius en Vredeoord, bijvoorbeeld door bij de woningen niet te kiezen voor dichte regenpijpen, maar voor open goten waaruit het regenwater zichtbaar door de goot en vervolgens over de straat naar een wadi stroomt.”

Celsius
Alwin vertelt over de ontwikkeling van Celsius: een sloop-nieuwbouw project in vier fasen, die inmiddels allemaal zijn opgeleverd. “Toen wij erbij kwamen hebben we ingezet op vergroening, onder andere door autovrije woonhoven te maken en de dwarsstraten verder te vergroenen.” De waterafvoer is in de eerste fase nog wat minder goed zichtbaar; Alwin laat foto’s zien van een ondergronds watersysteem in de parkeerhoven op basis van granulaat, dat verbonden is met de ‘blauwe ader’ van Celsius. In de volgende fasen zijn de waterbergingen steeds groter en zichtbaarder geworden. Mede als gevolg van de verdere aanscherping van het gemeentelijk beleid.

Vredeoord
Dan geeft Joeri Sowka een inleiding over de wijk Vredeoord, gelegen tussen Woensel-West en De Grote Beek en gemarkeerd door het voormalig hoofdkantoor van Philips aan de Boschdijk. Ook dit is een sloop-nieuwbouw ontwikkeling die grotendeels af is, op een paar laatste deelplannen na. Buro Lubbers kon hier aan de slag gaan in een vrijwel lege ruimte, met brede hagen aan de randen.

Het publieke leven in de wijk speelt zich vooral af op De Loper, een autovrije centrale as waar bestaande bomen zijn ingepast. Haaks daarop ligt De Dreef, een tweede, groen-blauwe as waar het water uit de wijk naartoe stroomt. De Dreef verbindt tevens het watersysteem van Celsius met De Grote Beek. Er zijn ook speelelementen opgenomen in De Dreef, zoals boomstammen en glijbanen.

Joeri Sowka: “De auto’s bevinden zich zoveel mogelijk aan de randen van de wijk. Dat hangt ook samen met de doelgroep: voornamelijk gezinnen. We hebben een aantal groene inprikkers gemaakt voor parkeren, met waterdoorlatende verharding. Binnenin de woonblokken zie je collectieve ruimtes die de achtertuinen met elkaar verbinden. Feitelijk een variatie op de ‘brandgang’ die we kennen van oudere wijken. Deze ruimtes hebben we meer kwaliteit gegeven door ze groter te maken dan je zou verwachten. Hier kunnen de bewoners in de zomer een schommel of een zwembadje neerzetten, en het is een prima plek om te barbecueën. Bijzonder detail: de brandgangen zijn onverhard.”

De Grote Beek
Alwin de Lang rondt de presentatie af met een inleiding over De Grote Beek. Hij toont een oude kaart die inspiratie is geweest voor het masterplan voor het gebied: “Je ziet heide, bos en natte gebieden. Een parkbos, en ook een productiebos met kenmerkende lange lijnen, waar nog steeds hout uit wordt geoogst. De basisstructuur die we hebben ontworpen kan de GGzE in de toekomst gebruiken om nieuwe ontwikkelingen in het gebied vorm te geven. Het landschap is daarbij steeds leidend. Als er een parkeerplaats wordt aangepast zal dat op zo’n manier gebeuren dat deze bijvoorbeeld past in het heidegebied. Ook voor het watersysteem geldt dat het landschap leidend is.”

“We hadden dit plan niet kunnen realiseren zonder subsidie. Er zijn verschillende subsidies verleend: twee door het waterschap, onder andere gerelateerd aan afkoppelen, en één vanuit Europa. Het zichtbaar maken van de afkoppeling van regenwater was een belangrijke eis voor subsidie, daarnaast moest worden voldaan aan eisen op het gebied van recreatie, biodiversiteit en waterberging.”

Tijd voor de fietstocht
Het is prachtig weer dus iedereen heeft zin in de fietstocht. We beginnen op het enorme terrein van de GGzE met een stop bij de beek, vervolgens fietsen we langs een vijver, onderdeel van het parkbos, en vervolgens een stop in het productiebos, waar een waterberging is gemaakt met rabatten. Dan doorkruisen we de verschillende fasen van Celsius, met oog voor de wadi’s en voor bijzondere details in de architectuur. Na een korte stop op het Celsiusplein, dat is voorzien van een forse ondergrondse waterberging, gaat het verder naar Vredeoord. Een mooie, groen ogende gezinswijk. Uiteraard bekijken we De Dreef en er is ook veel belangstelling voor de bijzondere collectieve ruimtes tussen de achtertuinen. Fieke van den Beuken van Trudo geeft in beide woonwijken een uitgebreide toelichting vanuit het perspectief van de corporatie. Dan volgen we de loop van het water terug naar De Grote Beek. De fietsen worden gestald en we praten nog even na.      

In stappen naar een integraal eindresultaat
Erik van Kronenburg is Strategisch Omgevingsmanager Industrie bij Waterschap De Dommel. Hij is al sinds 2014 betrokken bij het project: “Ik had destijds contact met de manager van GGzE die natuurbeheer onder zijn hoede had. Hij vond dat de Grote Beek, waar zijn organisatie nota bene naar vernoemd is, terug moest komen op het terrein van de GGzE. Liefst op het moment van het 100-jarig bestaan, in 2018. Op dat moment liep het water nog met een boog om het terrein heen, door een ondergrondse buis. Een gevolg van oude verstedelijking: voor de aanleg van het verhoogde spoor moest de Grote Beek destijds verlegd worden. De ambitie van het Waterschap was om het oude natuurlijke watersysteem zoveel mogelijk te herstellen, ook omdat het landgoed bekendstaat als een verdrogingsgevoelig bosgebied. Daarnaast was het ontvlechten van gemengde stelsels bij ons een algemene wens.”

“Als je het hebt over de integraliteit van dit project, dan is die feitelijk in stapjes ontstaan. Het Waterschap is begonnen met het inrichten van de Grote Beek over het GGzE terrein, een gebied van 102 hectare. En eigenlijk is het project vervolgens als een drietrapsraket verder ontwikkeld. Eerst sloot Vredeoord aan. Celsius is daar weer achteraangekomen. Het Waterschap wilde Woensel-West, waar Celsius een onderdeel van is, heel graag van het riool af hebben omdat we minder schoon water willen ontvangen op onze zuivering. En de gemeente zocht naar een oplossing voor Vredeoord. Zo begint dan de afstemming. Je gaat samen een puzzel leggen. De ene keer loopt het Waterschap voorop, de andere keer komt de gemeente met een initiatief. Zo is het proces van integratie in stappen verlopen.”

Plan Celsius heeft onlangs de ARC24 Stedenbouw Award gewonnen, en het integrale watersysteem van de drie projecten is genomineerd voor de NVTL-award.

Tekst en beeld: Anton Coops

Op 22 oktober organiseert het KAN Platform een excursie naar RijswijkBuiten. Deze nieuwbouwwijk, waarvan de eerste paal werd geslagen in 2013, is vooral bekend door de koploperrol op het gebied van energie. Er valt echter nog veel meer te leren. Tijdens deze excursie richten we ons op klimaatadaptatie, biodiversiteit en groen.