Basiskaart Natuurlijk Systeem kan helpen om water en bodem sturend te maken

Dit artikel verscheen eerder op klimaatadaptatienederland.nl

De Basiskaart Natuurlijk Systeem in de Klimaateffectatlas is vernieuwd. Wat is dit precies voor een kaart? Wat kun je ermee? En wat is er aan de kaart verbeterd? Myrjam de Graaf, onderzoeker aan de universiteit van Wageningen, vertelt er meer over.

Wat is dat precies: het natuurlijk systeem?
“Dat is eigenlijk meteen de essentie van water en bodem sturend: het natuurlijk systeem is een samenhang van het reliëf, de bodem, de ondergrond en het watersysteem. Maar ook de relaties tussen al deze onderdelen en de invloed daarvan op de flora en fauna. Dat maakt het een systeem, een complex van radertjes die met elkaar verbonden zijn.”

Wat kun je met de Basiskaart Natuurlijk Systeem? Waarvoor kun je de kaart gebruiken?
“De basiskennis over bodem, ondergrond, water en reliëf komt allemaal bij elkaar in die ene kaart. De kaart is onder andere bedoeld om het natuurlijk systeem beter te kunnen begrijpen. Een extra element in de kaart is de invloed van klimaatverandering: hoe grijpt dat in op het systeem? De informatie in deze kaart kun je als basis gebruiken om je verder te verdiepen. Je kunt bijvoorbeeld onderzoeken hoe het natuurlijk systeem inwerkt op andere systemen, zoals het sociale systeem, de mensen en maatschappij in een gebied. Hoe hangen de veranderingen in een sociaal systeem samen met het natuurlijk systeem? Die samenhang is heel belangrijk als je nadenkt over een toekomstige inrichting.”

“Deze kaart is dan ook goed te gebruiken bij het maken van ruimtelijke keuzes. Je kunt veel beter denken vanuit het systeem en de interacties tussen processen en gebieden. Dat maakt het makkelijker om bij een locatiekeuze ook de impact en kansen op de omgeving mee te nemen. In plaats van dat je alleen maar kijkt naar die ene locatie en denkt: hoe kunnen we het hier mooi inrichten?”

Dus een heel ambitieuze kaart!
“Nou ja, een kaart maakt zichzelf nog niet ambitieus, een kaart biedt mogelijkheden. Het is ook belangrijk dat je de kaart op de juiste manier interpreteert en gebruikt. Daarom is bijvoorbeeld de uitleg bij de kaart ook zo belangrijk.”

Voor wie hebben jullie deze kaart vooral ontwikkeld?
“Naast de onderzoekers, adviesbureaus en experts die deze basisinformatie kunnen gebruiken voor verder onderzoek, is de kaart zeker ook geschikt voor beslissers in de ruimtelijke ordening, op landelijk, regionaal en lokaal niveau. Juist ook in de verbinding tussen die niveaus kan de kaart een belangrijke rol spelen. Ben je bijvoorbeeld bezig op regionale schaal, zoom dan ook even in en kijk: o, op deze manier zien gemeentes ook kansen.”

Wat is er vernieuwd aan de kaart?
“Een van de verbeteringen aan de nieuwe kaart is dat hij nu makkelijk te updaten is. Dus als er iets verandert in de basiskennis, kun je die veranderingen ook snel in de kaart doorvoeren. Verder laat de kaart nu naast knelpunten en kansen ook zien hoe groot de knelpunten en kansen ergens zijn. Je kunt daardoor makkelijker kiezen op welke knelpunten of kansen je de focus legt. En ik vind de kaart een stuk gebruiksvriendelijker. Zo is het verhaal bij de kaart heel duidelijk en is de kaart veel interactiever geworden. Als je op een punt op de kaart klikt, zie je bijvoorbeeld meteen wat voor landschap hier voorkomt, welke klimaatdreigingen hier spelen en welke kansen er liggen voor klimaatadaptatie. Je kunt de kaart ook andersom benaderen: je kunt in de legenda klikken op een klimaatdreiging of adaptatiekans en dan zie je meteen in welke landschappen deze dreiging of kans speelt en waar ze kunnen voorkomen.”

Vanuit het Rijk klinkt nu ook de ambitie om water en bodem sturend te maken bij de inrichting van ons land. Daar lijkt deze kaart goed bij aan te sluiten. Hoe kan de kaart volgens jou bijdragen aan de ambitie om water en bodem sturend te maken?
“Het mooie aan de kaart is dat je ermee op verschillende niveaus kunt in- en uitzoomen, van landelijk tot op gemeenteniveau. Daarnaast is de kaart wetenschappelijk onderbouwd. Met de basisinformatie in de kaart kun je dus samen uitgaan van eenzelfde referentiekader en samen dezelfde criteria opstellen van wat je verstaat onder ‘water en bodem sturend’. Zo kun je de besluitvorming over de ruimtelijke inrichting meer op elkaar afstemmen.”

Er bestaat nog weinig informatie die het hele systeem als uitgangspunt neemt. Er is te weinig samenhang. Ook ontbreekt er vaak een wetenschappelijke onderbouwing.

Was er nog niet zo’n gezamenlijke duidelijke basisinformatie beschikbaar?
“Nee, vooral dat laatste: er was nog geen duidelijke informatie beschikbaar. In de kamerbrief over water en bodem sturend staan bijvoorbeeld vrij abstracte principes, daar kun je nog verschillende kanten mee op. En je ziet dat er veel kennis is, maar dat die heel versnipperd wordt aangereikt. Er bestaat nog weinig informatie die het hele systeem als uitgangspunt neemt. Er is te weinig samenhang. Ook ontbreekt er vaak een wetenschappelijke onderbouwing. Soms worden er ruimtelijke plannen gemaakt op basis van de informatie die er toevallig is: hier doen we het dan maar mee.”

Dus deze kaart kan helpen om vanuit dezelfde basisinformatie samen tot een goede visie en aanpak te komen van een gebiedsinrichting waarbij water en bodem sturend zijn?
“Ja, in ieder geval dat je met elkaar afspreekt wie welke rol inneemt. Op welke manier ondersteunt het Rijk de regio het best? Idealiter gaan ze samen uit van dezelfde criteria en hetzelfde referentiekader. Het Rijk voert daarbij de regie, maar laat daarnaast ook ruimte voor de regio om in te spelen op het regionale systeem, waar bijvoorbeeld ook sociale krachten en uitdagingen spelen. Daar kan deze kaart goed bij helpen.”

Het idee van water en bodem sturend stamt al uit de jaren 90. Wat is volgens jou de belangrijkste reden dat het idee nog niet tot uitvoering is gekomen zoals we willen?
“Daar zijn denk ik meer antwoorden op mogelijk. Sinds 2020 onderzoeken 23 partijen in het project KLIMAP hoe we nu al in de praktijk beslissingen kunnen nemen voor een klimaatbestendige toekomst. Eén van de inzichten die wij hebben opgedaan is dat je echt sámen aan de slag moet. En daarvoor moet je ook sámen dat urgentiegevoel hebben. Maar niet iedereen heeft dat. Om daar te komen, moet je eerst gesprekken voeren met bijvoorbeeld boeren, burgers en bepaalde organisaties over hoe zij de toekomst zien. Je moet het dan ook hebben over keuzes die pijn doen, dat je afscheid moet nemen van dingen die we nu gewend zijn. Daarnaast is er vanuit de politiek natuurlijk ook lef nodig. En wat het ook lastig maakt, is de politieke dynamiek van elke vier jaar een ander kabinet. Dat staat op gespannen voet met een visie voor de lange termijn.”

Zijn er misschien andere tools die kunnen helpen bij de ambitie om water en bodem meer sturend te maken?
“Ja, een goed voorbeeld zijn Gidsmodellen die gebaseerd zijn op de informatie van de Basiskaart Natuurlijk Systeem. Gidsmodellen zijn beredeneerde versimpelde 3D-visualisaties die vertellen hoe we tot de huidige landschappen zijn gekomen. Een verhaal van het landschap dus! Want dat laat de Basiskaart Natuurlijk Systeem niet zien. De Gidsmodellen tonen hoe het natuurlijk systeem eerst de regie had en hoe deze regie langzaam is overgenomen door de mens. En ook dat hierdoor de klimaatrisico’s groter zijn geworden. Dus: waar komen we vandaan en wat zijn elementen die verstorend hebben gewerkt op dat natuurlijk systeem? We laten vervolgens zien hoe je gebruik kunt maken van het water- en bodemsysteem om toe te werken naar een weerbaarder en gezondere omgeving.”

“Een andere mooie tool waarvoor we de Basiskaart Natuurlijk Systeem hebben gebruikt, is de kaart NL2120. Dit kaartbeeld toont een visie voor de toekomst van Nederland. Zo’n kaartbeeld hebben we onlangs ontwikkeld voor de regio Vallei & Veluwe. In de kaart is het principe van water en bodem sturend helemaal doorgevoerd, met daaraan toegevoegd de krachten en kwaliteiten vanuit het sociale en bestuurlijke systeem. Zo’n kaartbeeld met inspirerende richtinggevende ideeën helpt echt om het gesprek op gang te brengen over waar je heen wilt met de samenleving.”

“Dus in die zin kun je met de Basiskaart Natuurlijk Systeem meerdere kanten op: je kunt hem gebruiken om in- en uit te zoomen, en je kunt hem als basis gebruiken voor tools om in het verleden en in de toekomst te kijken.”

Het zou mooi zijn als alle informatie over het proces om water en bodem sturend te maken op één centrale plek staat.

Wat zou er verder volgens jou moeten gebeuren om de ambitie van water en bodem sturend te kunnen realiseren?
“Het zou mooi zijn als alle informatie over het proces om water en bodem sturend te maken op een centrale plek staat. Er zijn volgens mij ook al plannen om een soort portaal over water en bodem sturend te ontwikkelen. In zo’n portaal staat bijvoorbeeld welk proces we moeten doorlopen om samen tot een visie en besluiten over water en bodem sturend te komen. Hoe werken we samen, wie heeft welke rol, hoe gaan we het sociale en financiële systeem daarbij inrichten? En hoe kunnen tools, zoals deze basiskaart, daarbij helpen? Een portaal waarop ook tools en voorbeelden staan. Ook slechte voorbeelden, zodat we niet steeds in dezelfde valkuil trappen! Zo’n portaal zou ik een mooie aanvulling vinden op de Basiskaart Natuurlijk Systeem.”

Wie is Myrjam de Graaf?
Myrjam de Graaf werkt sinds 2020 als projectleider voor Wageningen Environmental Research. Daarvoor werkte ze 13 jaar voor Waterschap Limburg, waar ze op strategisch niveau advies gaf, vooral over de thema’s klimaatadaptatie en droogte. Klimaatadaptatie en Water en Bodem Sturend vormen de laatste jaren de rode draad in haar werk. Haar missie: de vele kennis die er is toegankelijk maken én verbinden met de praktijk.