Groen en gezondheid voorop bij nieuwe woonwijken

Dit artikel verscheen eerder op stadszaken.nl, en staat ook in ROm april 2022. ROm is het maandelijkse vakmagazine over de fysieke leefomgeving.

Een gezonde leefomgeving creëren is steeds vaker prioriteit voor gebiedsontwikkelaars. Zij spelen in op het overheidsbeleid dat meer vraagt om groene wijken met aandacht voor sociale netwerken en een ander soort mobiliteit. Recente voorbeelden in Utrecht, Leusden en Vlaardingen laten zien dat gebiedsontwikkelaars dat oppakken met toepassing van innovatieve technieken en een grote betrokkenheid, ook bij het beheer van de wijken als ze er eenmaal zijn. Althans dat is de bedoeling.

De maatschappelijke uitdagingen van deze tijd dwingen alle betrokken partijen om verstedelijking anders te benaderen. Aan de ene kant zijn er ongekende bouwambities uitgesproken: een miljoen extra woningen in de komende decennia. Aan de andere kant willen we groener en socialer wonen. De huidige modus operandi in architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening met de bijbehorende duurzaamheidsnormen zijn daarvoor niet langer afdoende.

Steeds meer partijen zien dit in, ook gebiedsontwikkelaars. In de woongebieden van de toekomst staat de gezonde leefomgeving centraal, zegt Onno Dwars, directeur bij Ballast Nedam Development. Hoe houden we de Nederlander gezond? is daarbij de kernvraag. Een groenere en socialere woonomgeving is noodzakelijk om de alsmaar stijgende zorgkosten te beteugelen.’

Positieve gezondheid
Dwars haalt de theorie van Machteld Hubert aan, arts en grondlegger van het concept ‘positieve gezondheid’. Dit houdt in dat gezondheid naast het voorkomen van ziekte ook het vermogen behelst om met fysieke, emotionele en sociale uitdagingen om te gaan. Een simpele doorvertaling naar de fysieke leefomgeving: geef bewoners een groene en sociale wijk en het geluk en de gezondheid gaat erop vooruit.

In Utrecht werkt Ballast Nedam mee aan de transformatie van de Cartesius-driehoek, een gebied in de spoorzone tussen de treinverbindingen naar Amsterdam en Den Haag/Rotterdam. Hier verrijst de komende jaren een groene woonwijk van 2800 woningen. De wijk krijgt een school, een supermarkt en een sporthal en wordt het liefst autovrij. De Cartesius-driehoek is volgens Dwars hét voorbeeld van hoe Ballast Nedam zich committeert aan langdurige projecten die gezondheid steevast op de voorgrond zetten.

‘Alles ademt fijn en gezond leven. Kosten nog moeite worden gespaard, want de investeringen verdienen zichzelf terug in talrijke baten. Je krijgt daar betere luchtkwaliteit, minder sociale isolatie in de wijk en een gezonder leefritme bij bewoners’, aldus Dwars. Hij wijst erop dat de gezondheid nu nog vaak wordt bedreigd door de nabijheid van drukke verkeerswegen, onvoldoende uitnodigende openbare ruimte en een negatieve balans tussen steen en groen in de wijk.

Innovatieve technologie worden ingezet voor betere gezondheidsoplossingen

Ook Shahid Talib, directeur van Heijmans Smart City ziet een duidelijke relatie tussen de leefomgeving en maatschappelijke opgaven. Hij ziet gemeenten niet alleen wakker liggen van de energietransitie, maar ook van de druk op de sociale sector, toenemende vergrijzing, vereenzaming en andere gezondheidsproblematiek.

Heijmans werkt daarom in twee gebiedsontwikkelingen aan showcases die moeten aantonen hoe aanpassingen en keuzes in zowel de ontwikkeling als de bouw van een woonwijk leiden tot een gezondere leefomgeving. In de Maanwijk in Leusden en de wijk Park Vijfsluizen in Vlaardingen wordt integraal gekeken naar het ‘nieuwe wonen’. Talib: ‘Hier staat de bewoner centraal, waarmee we vooraf in gesprek gaan, en zetten we innovatieve technologie in om tot betere oplossingen te komen voor onze gezondheid, het gevoel van veiligheid en andere opgaven.’ Aan die technologie stellen we harde eisen, zo zegt hij, zodat ze in alle gevallen aan een behoefte voldoen. Innovaties kunnen variëren van een slim en zelfdenkend ventilatiesysteem tot aan een simpel appje in het geval van een onveilige situatie bij de buren. Of het aanbod van deelmobiliteit, te allen tijde te reserveren vanaf een app op de telefoon.

Duwen op duurzaamheid
Iets voor de zomer dit jaar zullen de eerste bewoners van de Maanwijk hun intrek nemen in hun nieuwe woning. In deze wijk draait het om de sociale samenhang tussen de nieuwbouwwijk en de rest van Leusden-Zuid, dat al veertig jaar staat. De centrale ligging van pleinen en speciale looproutes nodigen uit tot ontmoeting en een selectie van inheemse planten moet de bewoners het hele jaar door naar buiten lokken. Alles draait om het opbouwen van een hechte gemeenschap, waarbij bewoners gebruikmaken van deelmobiliteit, een buurtschuur en een ophaalpunt voor pakketten en post.

Een digitaal platform, Hoplr, is nu al met de toekomstige bewoners gedeeld ter kennismaking. Via Hoplr zijn punten te verzamelen door het ondernemen van sociale activiteiten. En bij onveilige situaties zoals een inbraakpoging ontvangen buren en naaste familie een appje.

In de nieuwe wijk bouwen we een leefomgeving, meer nog dan puur woningen, geeft wethouder Fenneke van der Vegte aan. ‘Het is een logische locatie en keuze om deze wijk te bouwen. De wens naar dit soort woningen was groot. We zochten een manier om de oudere wijk ernaast ergens aan te verbinden en aantrekkelijke openbare ruimte te bieden. De Maanwijk vormt daarbij een fysieke én een sociale verbinding met oudere bebouwing in Leusden-Zuid.’

Gemeente Leusden en Heijmans kwamen samen tot gemeenschappelijke prioriteiten voor de wijk. ‘Als gemeente hebben we flink geduwd op duurzaamheid, daarin heeft Heijmans goede stappen gezet. Ook over de samenstelling van het type woningen zijn wij erg tevreden’, vertelt de wethouder. In totaal komen er in de Maanwijk 84 koopwoningen en 36 sociale huurappartementen.

Goede luchtkwaliteit
Waar Maanwijk is gericht op sociale samenhang, kijkt Heijmans bij de wijk Park Vijfsluizen naar de invulling van ‘groen en blauw’, dat over enkele jaren gerealiseerd wordt. De ligging tussen verschillende verkeersaders, waaronder de A4, en nabijgelegen industrieterreinen aan de Vulcaan- en Wiltonhaven maakt het realiseren van een gezonde leefomgeving een ingewikkelde opgave. Het oude sportpark van Shell, eerst in handen van vastgoedpartij OVG voor het bouwen van kantoorruimte, is door Heijmans overgekocht om hier de ‘duurzaamste wijk van Nederland’ te bouwen met wederom de nieuwste technieken.

‘Hier meten we in samenwerking met WeCity lucht- en bodemkwaliteit door sensoren in en rondom de woningen en onder de grond te plaatsen’, legt Talib uit. Slechte luchtkwaliteit leidt tot vermoeidheid en gezondheidsklachten. Door zowel binnen als buiten de luchtkwaliteit te monitoren, moeten in de toekomst automatische systemen op de juiste momenten ventileren. Daarnaast gaat Heijmans de samenwerking aan met het Naturalis Biodiversity Center om de biodiversiteit in kaart te brengen. Camera’s op de daken van de woningen registreren de aanwezigheid van insecten en dieren.

Deze wijk gaat drie stappen verder dan andere gebiedsontwikkelingen

Een wijk als Park Vijfsluizen is welkom in de gemeente Vlaardingen, die ten tijde van Heijmans voorstel om er woningen te bouwen in zwaar weer verkeerde. ‘Onze gemeente kent behoorlijk wat aandachtsgebieden en investeert veel in de ondersteuning van inwoners die leunen op vangnetten’, vertelt wethouder Ivana Somers. Door een groot aanbod aan sociale huurwoningen trekt de gemeente eenzelfde soort inwoner uit de regio Rotterdam. Een disbalans, volgens de wethouder. ‘Sterke en veerkrachtige wijken ontstaan door een goede mix van verschillende woningen die plek bieden voor verschillende doelgroepen’, aldus Somers. In Park Vijfsluizen moeten, net als in de wijken Cartesius en Maanwijk, zowel senioren, starters en gezinnen een woning kunnen vinden.

Overall geluk
Deze wijk gaat drie stappen verder dan andere gebiedsontwikkelingen, vindt Somers. Zo komt er een zorgfunctie in het sportparkgebouw waardoor er in de wijk plek is voor bewoners met een zorgbehoefte. ‘Door deze ruimte te gebruiken voor sociale functies en niet voor parkeergelegenheid, wordt een duidelijk signaal gestuurd naar bewoners dat de auto hier een stuk minder ruimte krijgt.’

Al tijdens de bouw van Park Vijfsluizen, die nog enkele jaren zal duren, is er aandacht voor ‘placemaking’, door voortijdig na te denken over de verbinding tussen bewoners en hun woonomgeving, wat een positieve invloed heeft op de sociale cohesie in de wijk. Somers: ‘In een groene en sociale wijk stijgt het overall geluk. Wij zijn dan ook samen met Heijmans tot het uiterste gegaan om alle mogelijke ruimte tot verbetering te verkennen. En met de locatie van Park Vijfsluizen, met de A4 en industrie rondom, was de ontwikkeling nog erg ingewikkeld. Dus als het hier kan, kan geen enkele gebiedsontwikkelaar mij vertellen dat het elders onmogelijk is.’

Bredere kijk op eigenaarschap
In de recente gebiedsontwikkelingen van Heijmans, Ballast Nedam en ook andere grote gebiedsontwikkelaars is een bredere kijk op eigenaarschap. ‘Vroeger waren we al tevreden als er een straat lag met twee rijen huizen. Nu geven we maatschappelijke behoeften een plek en blijven we voor langere tijd betrokken bij de projecten die we opzetten’, zegt Dwars. De partijen waarmee gebiedsontwikkelaars werken, veranderen volgens hem continu, ook na de realisatie van woonprojecten. ‘Veel zaken maken gebiedsontwikkeling nu complexer, maar met gewonnen kennis zijn we in staat om tot betere en gezondere woonomgevingen te komen.’

Volgens Talib is vooral het gesprek met gemeenten, toekomstige bewoners en betrokken partijen essentieel om kwalitatieve wijken achter te laten. ‘Je wilt hun wensen te weten te komen. Ga je dan het gesprek aan om een lijstje af te vinken of wil je ontdekken wat die wensen zijn? Ik vind de vraag ‘wil jij mobiliteit?’ iets heel anders dan de vraag ‘wat is voor jou de ideale vorm van mobiliteit?’

Het doorbreken van silo’s en het integraal verbinden van opgaven vinden veel gebiedsontwikkelaars nog moeilijk

Voor de gezonde leefomgeving is lef nodig om elkaars gelijke in het ontwikkel- en bouwproces te zijn. Het doorbreken van silo’s en het integraal verbinden van opgaven vinden veel gebiedsontwikkelaars nog moeilijk. Dwars verwacht wel dat de focus op gezondheid de nieuwe norm wordt: ‘Toen het rioolstelstel landelijk werd uitgerold, steeg de levensverwachting met tien jaar. In onze projecten kunnen we weer een volgende slag maken.’

Minder ongelukken, minder gezondheidsklachten en een hoger niveau van welzijn en geluk. Dat is het streven van de gebiedsontwikkelaars als zij de autoluwe, groene en sociale wijk schetsen. Maanwijk, Park Vijfsluizen en de Cartesius-driehoek moeten laten zien dat het mogelijk is. ‘Door integraal te denken en boven alles, van mobiliteit tot technologie, de inwoners te ondersteunen in hun dagelijkse leven’, aldus Talib.